“Şöyle bir kıssa anlatılır: Bir kral on köpeğinin aç bırakılmasını ve hata eden her vezirin onların önüne atılmasını emreder. Günlerden bir gün vezirlerden bir tanesi melikin hoşuna gitmeyen bir görüş beyan eder. Melik onun köpeklere atılarak cezalandırılmasını emreder. Vezir der ki: ‘Ben size on yıl hizmet ettim. Bana bu şekilde mi muamele ediyorsunuz? Bari hükmün uygulanmasından önce bana on gün müsaade edin!’ Melik de ‘Tamam, sana on gün mühlet!’ der. Vezir köpeklerin bekçisine gider ve ‘On gün süreyle köpeklerin hizmetini ben yapmak istiyorum.’ der. Bekçi de kabul eder. Bunun ardından vezir köpeklerin doyurulması, yıkanması ve her türlü rahatlarının sağlanmasıyla ilgilenir. On gün geçtikten sonra kararın uygulanma zamanı gelir. Melikin emriyle vezir köpeklerin olduğu alana atılır. Melik bekler ki köpekler gelecekler ve veziri parçalayacaklar. Ama bu olmaz. Köpekler gelip vezirin ayaklarına sırnaşmaya ve etrafında havlamaya başlarlar. Şaşıran melik sorar: ‘Bu köpeklere ne yaptın sen?’ Vezir cevap verir: ‘Köpeklere sadece on gün hizmet ettim ve onlar bu hizmeti unutmadılar. Oysa size on yıl hizmet ettim ama siz hepsini unuttunuz!’”

“Profesör sınıfa girip karşısında duran dünyanın en seçilmiş öğrencilerine kısa bir süre baktıktan sonra, ‘Bugün zaman yönetimi konusunda deneyle karışık bir sınav yapacağız.’ dedi. Kürsüye yürüdü, kürsünün altından kocaman bir kavanoz çıkarttı. Arkadan, kürsünün altından bir düzine yumruk büyüklüğünde taş aldı ve taşları büyük bir dikkatle kavanozun içine yerleştirmeye başladı. Kavanozun daha başka taş almayacağına emin olduktan sonra öğrencilerine döndü ve ‘Bu kavanoz doldu mu?’ diye sordu. Öğrenciler hep bir ağızdan Doldu, diye cevapladılar. Profesör, ‘Öyle mi?’ dedi ve kürsünün altına eğilerek bir kova mıcır çıkarttı. Mıcırı kavanozun ağzından yavaş yavaş döktü. Sonra kavanozu sallayarak mıcırın taşların arasına yerleşmesini sağladı. Sonra öğrencilerine dönerek bir kez daha, ‘Bu kavanoz doldu mu?’ diye sordu. Bir öğrenci, dolmadı herhalde, diye cevap verdi. Doğru, dedi profesör ve yine kürsünün altına eğilerek bir kova kum aldı ve yavaş yavaş tüm kum taneleri taşlarla mıcırların arasına nüfuz edene kadar döktü. Yine öğrencilerine döndü ve ‘Bu kavanoz doldu mu?’ diye sordu. Tüm sınıftakiler bir ağızdan ‘Hayır!’ diye bağırdılar. Güzel, dedi profesör ve kürsünün altına eğilerek bir sürahi su aldı ve kavanoz ağzına kadar doluncaya dek suyu boşalttı. Sonra öğrencilerine dönerek, ‘Bu deneyin amacı neydi?’ diye sordu. Uyanık bir öğrenci hemen, ‘Zamanımız ne kadar dolu görünürse görünsün, daha ayırabileceğimiz zamanımız mutlaka vardır.’ diye atladı. Hayır, dedi profesör, “Bu deneyin esas anlatmak istediği, eğer büyük taşları baştan yerleştirmezseniz küçükler girdikten sonra büyükleri hiçbir zaman kavanozun içine koyamazsınız gerçeğidir.” Öğrenciler şaşkınlık içinde birbirlerine bakarken profesör devam etti: ‘Nedir hayatınızdaki büyük taşlar? Çocuklarınız, eşiniz, sevdikleriniz, arkadaşlarınız, eğitiminiz, hayalleriniz, sağlığınız, bir eser yaratmak, başkalarına faydalı olmak, onlara bir şey öğretmek! Büyük taşlarınız belki bunlardan birisi, belki bir kaçı belki hepsi. Bu akşam uykuya yatmadan önce iyice düşünün ve sizin büyük taşlarınız hangileridir, iyi karar verin. Bilin ki büyük taşlarınızı kavanoza ilk olarak yerleştirmezseniz hiçbir zaman bir daha koyamazsınız, o zaman da ne kendinize, ne de çalıştığınız kuruma, ne de ülkenize faydalı olursunuz. Bu da iyi bir iş adamı, gerçekte de iyi bir adam olamayacağınızı gösterir.’ Profesör, ders bittiği hâlde sessizce oturan öğrencileri sınıfta bırakarak çıktı gitti… İnternetten indirilen bu hikâyenin Kellog Business School’da (ABD Northwestern Üniversitesi) iş idaresi master öğrencileri ile zaman yönetimi dersi profesörü arasında geçtiği belirtilmiştir.”

“İbnu’l-Cevzî’nin bu konuyla ilgili latif bir kitabı daha vardır. Adı “Tenbihu’n-Nâimi’l-Gamr alá Mevāsimi’l-Umr (Mevsimler Geçip Giderken Derin Uykuya Dalmış Olanı İkaz). Bu kitabın sonunda şöyle der: ‘Ömrün değerini ve kıymetini bilen, bir anından bile feragat etmez. Gençler malını (zamanını) korumaya baksın. Orta yaşlılar ellerinden geldiğince korumaya çalışsın. Yaşlılar da önden giden cemaatine katılmak için azık edinsin. Pir-i faniler de her an canlarının alınabileceğini düşünerek hazırlıklı olsun.’”

“Leftetu’l-Kebid fi Nasihati’l-Veled (Ciğerpare Olan Çocuğa Nasihate Önem Vermek) adını verdiği küçük hoş risalesinde çocuğunu ilme teşvik ederek şöyle demektedir: ‘Yavrucuğum şunu bil! Günler saatler olarak sunulur. Saatler de nefesler olarak sunulur. Her nefes bir hazine sandığıdır. Bir nefesinin karşılığı olmadan boşa gitmesinden sakın. Çünkü kıyamette içi boş bir sandık görürsün de pişman olursun. Her saatinin neyle geçip gittiğine dikkat et. Mutlaka en değerli şeyle birlikte yolcu etmeye bak.’”

“‘(Size) Kur’an tefsiri (yazdırmamı) ister misiniz?’ Onlar da ‘Hacmi ne kadar olur?’ diye sorarlar. Altmış bin sayfa, deyince, ‘Bunu tamamlamadan insanın ömrü biter.’ derler. Bunun üzerine o da tefsir çalışmasını altı bin kadar sayfada özetler ve yedi yılda yazdırır. Bu yazdırma 283/896'dan 290/903 yılına kadar sürer.”

“Geriye dört yüz cilt eser bırakmıştır. Bunlar takriben yüz altmış bin sayfa tutmaktadır.”

“(Şiir yazmak, eser telif etmek, ortaya yeni bir şey çıkarmak, kapalı ve muğlak yerleri çözmek gibi) bir şeyler yapmak isteyen kimse için en uygun vakit seher vaktidir. Ezberlemek, normal çalışmasını sürdürmek ve benzeri işleri yapmak isteyen kimse için ise geceler uygundur.”

“Alimler nezdinde zaman çok değerli ve kıymetli olduğundan dolayı yazıyı güzelleştirmeye ve iyi yazmaya az önem verilirdi. Sözün açık, anlaşılır, karışma durumu olmaması, okuma zorluğu içermemesi, metnin terkibinin düzgünlüğü ve yazılanların doğru anlaşılması için yazılarını güzelleştirip iyi yazmaya önem vermemişlerdir.”

“Her zaman yanında defter, kalem bulunsun ki aklına birden gelen düşünceleri kaydedersin, değişik fikirleri ele geçirirsin. Keza duyduğun faydalı bilgileri ve nükteleri not edersin. Bunda kıymetli vakitte tasarruf etmek durumu söz konusudur. Çünkü sonra hatırlamak, tahminde bulunmak ve yakinin yerini tutmayacak zan ile zaman harcanmaz. Önceleri şöyle denmiştir: ‘İlim bir avdır. Yazmak onun bağıdır.’”

“Bir düşün, bir mazereti olmaksızın ilim talibinin senden kalem veya boş sayfa istemesi ne kadar çirkindir. Silahsız yürüyen askere benzemektedir!”

“Müzakere hususunda insafı ve adaleti öncelemeli, bu nedenle istifade edebileceği veya kendisine iyi ifade edebilecek aynı zamanda gönlünden veya konuşmasıyla arkadaşına üstünlük taslamayan, benzer tavırlar sergilemeyen, ona tatlı ve yumuşak bir üslupla seslenen birisini aramalıdır. Böyle yaptığında ilmi artar ve ezberledikleri kuvvetlenir.”

“İmtihanlar döneminde ilim talibine en güzel ve hoş gelen şey, imtihanda sorumlu olmayacağı ilmi okumalar yapmasıdır. İmtihanda sorumlu olacağı mühim ilme karşı içinde bir isteksizlik ve kaçınma durumu hasıl olur. Bu, nefsin hastalığından ilginin ve hevesin azlığından kaynaklı bir durumdur. Çünkü sorumlu tutulan ilimde mesuliyet yükleme, mecbur tutma ve gereğini yerine getirme durumu vardır ve bu, bitkin nefse ağır gelir. Sorumlu tutulmayan ilimde ise mesuliyet yüklenmiş olmadığından nefse hafif gelir. Akıllı kimsenin, nefsinin hevasına takılmaktan kendisini koruması gerekir. Çünkü bu, şeytanın onu kandırması ve doğru ve mühim olandan saptırmasıdır. Doğru yola eriştirecek hiç şüphesiz ki Allah’tır. İlim taliplerinde özellikle de üniversite öğrencilerinde gördüğüm bir başka kötü durum da ilim yok diyerek ders müfredatına önem vermemeleri, başka kitaplara, başka derslere ve hocaların genele yönelik verdiği konferanslara gitmeleridir. Bunların durumu, farzları terk edip de nafilelere önem verenlere benzer.”

“Yaşın ilerledikçe mesuliyetlerin de artacaktır. Alakaların çoğalacak, vakitlerin daralacak, gücün, takatin düşecektir. Yaşlılıkta vakit daha dar, vücut daha zayıf, sıhhat daha bozuk, takat daha azdır. Yapılması gereken işler ile meşgaleler ise hem daha çok, hem de daha ağırdır. Bu sebeple, ömrünün saatlerini iyi değerlendir, çünkü uçup gidiyor. Ortada olmayan, müstakbelle ilgili hülyalara kendini kaptırma. Çünkü her yaşanan zamanın kendisine göre meşguliyetleri, işleri ve aniden ortaya çıkan durumları vardır.”

“Gençliğinin işlerini ve faaliyetlerini, hayatının son dönemindeki yaşlılık zamanının boş vakitlerine erteleme. Çünkü o dönemde kuvvetin -az veya çok, sıhhat, görme, duyma, ayakta durma, oturma, kitabı elde tutmada ve sayfaları çevirmede zorluk, kalem titremesi, gözde seğirme, kapalı yerleri çözmede veya dağınık bilgileri bir araya getirmedeki sabrın tükenmesi açılarından zafiyete uğrar. Bu benden sana babaların çocukların bir hediyesidir. Bunu bil ve iyice belle. İçinden ‘Ben böyle olmayacağım.’ deme. Bilakis sana şunu söyleyeyim: ‘Böyle değil tam olarak öyle olacaksın.’”

“Evlerde milyonlarca öğrenci var. Bunlar dört-beş aylık yaz tatillerini geçirmekteler. Acaba babalar bu vakti, çocukların bedenlerine, akıllarına, tabiatlarına ve ülkelerine yararlı olacak şekilde nasıl geçirtebiliriz diye birbirlerine sordular mı?”

‘Boş Vakitlerinizi nasıl geçiriyorsunuz?’ Babası başını kaldırır ve ‘Boş vakit dediğin ne ki?’ diye sorar ve okumasına devam eder. Çünkü onların hayatında ‘boş vakit’ diye bir kavram yoktu.

“Başarılı olma yolunda senin ilk büyük düşmanın tembelliktir. Burada sana tembelliği tarif edecek değilim. Onu sen, ben, hepimiz az çok tanırız. Çünkü öteden beri denilegeldiği gibi, insan tembel bir hayvandır. Yalnız sana şunu söyleyeceğim ki tembellik insan karşısına çıkıp da mertçe savaşan bir düşman değildir. Aksine, eski peri hikâyelerindeki kahramanlar gibi, şekilden şekile girerek ve binbir hile kullanarak yenmeye çalışan bir alçaktır. Tehlikesinin büyüklüğü de buradan gelmektedir.

Tembelliğin; yerine, adamına ve çağına göre girmediği kalıp yoktur. Herkesin mizacına göre tavır alır ve konuşur. Dilimizde aldığı çeşitli isimler de onun bu sinsiliğini gösterir. Tembelliğin adı uçarılıktır. Bir adı gevşeklik, bir adı hoppalık ve züppelik, bir adı uyuşukluk, üşengeçlik, keyfine düşkünlük, bencilliktir. Tembelin karşısına her zaman aynı kılıkta çıkmaz. O mesleksiz aktör gibi daima rol değiştirir. Bazen en geçerli bir mazeret kılığına girer, hasta olur, yorgun düşer ve herkesi haline acındırır. Bazen iş yapar görünür, aslında hiçbir şey yapmaz. Bazen tatlı bir dille konuşur ve gönül çeler. Onun kandırıcı bir felsefesi ve boş sözlerden örülmüş bir edebiyatı vardır.”

“Her kültürlü insan herhangi bir dalda ciddi bir şeyler yapmak için kendi nefsini harekete geçirebilir. İlk önce, giriştiği konuda okuyup araştırmaya başlar ve zamanla bunda geniş bilgi sahibi olup derinleşebilir. Edebiyat olsun, hayvanlar olsun, çiçekler olsun, mekanik olsun veya herhangi bir dönem tarihi olsun, velhasıl insanoğluna ait herhangi bir ilim dalı olsun fark etmez, bunlardan birisinde kendisini yetiştirebilir. Daha sonra bu dala olan ilgi ve alakasını artırır, ardından gününün belli bir kısmını bu ilim alanında tetkike ve ilgilenmeye ayırır. Böyle yapa yapa bakar ki başka bir insan oluvermiş.”

“Bankada bir hesap sahibi olduğunu düşün, hesabına her sabah 86.400 dolar para yatırılıyor, fakat bu paranın hepsini akşama kadar harcamak zorundasın, ertesi güne transfer edilemez. Paranı kullansan da kullanmasan da hesap akşam sıfırlanıyor, günün bakiyesini yakıyor. Ne yaparsın? Tabii ki hepsini harcamaya çalışırsın. Hepimiz, zaman adlı bu bankanın müşterileriyiz. Her sabah 86.400 saniyeye sahip oluyoruz; yarına transfer edilemez. Her sabah hesabımız dolar, her akşam boşalır. Geri dönüş yok, saniyelerini şu anı yaşayarak harca, en iyisi bunlarla yatırım yap. Mutluluk, sağlık ve başarı için. Zaman kaçıyor. Her gün için en iyisini yap.”

“Kahve köşelerinde, kulüplerde ve yollarda şaşkın şaşkın oturanların da bunlardan bir farkı yoktur. Bunları yegane gayesi vakit öldürmektir. Sanki vakit onların bir düşmanıymış gibi katletmeye çalışıyorlar.”

“Almanca dil kursundaydım. Hoca çok disiplinli biriydi. Bilhassa zaman açısından hiç müsamahası yoktu. Bir hafta boyunca kimin ne kadar geç geldiğini tespit ediyor ve onları geç geldikleri toplam süre kadar sınıfta tutuyordu. Tabii bu durum, zaten kursa zor zaman ayırmış iş sahiplerinin hiç de hoşuna gitmiyordu. Bir gün haftalık cezası 18 dakika tutan bir arkadaşımız kızarak şöyle dedi: ‘Neredeyse saniyeleri de hesap edeceksiniz. Neyse hatırınız için başka zaman on dakika kalayım sınıfta. Şimdi çok acil bir işim var… ‘ Yaşlı Alman gözlerini kırpıştırarak bir süre süzdü bu arkadaşı ve ‘Olmaz. Çünkü siz acil işlerinize bu kadar önem vermiş olsaydınız şimdi benden on sekiz dakikalık bu cezayı almazdınız. Zira ders de sizin için günlü, saatli acil bir işti. Bu bakımdan şimdi kalacaksınız ve on sekiz dakika bir ders vereceğim size. Belli ki hoca da kızmıştı. Ben de merak ederek kaldım sınıfta. Sıra aralarında bir kaç tur attıktan sonra şöyle konuştu: Arkadaşlar, zamanı iyi kullanmıyorsunuz. Hatta bu konuda benim gösterdiğim hassasiyete kızıyorsunuz. Ama ben haklı olduğuma inanıyorum. Belki de içinizden, ‘Ne olacak, gâvur kafası?’ diyorsunuzdur. Masasına gitti. Çantasından basılı bir broşür çıkardı. Şuna bakınız lütfen, dedi. Bu bir tren tarifesiydi. Arkadaş göz ucuyla bakıp iade edecekti ki, ‘Hayır daha iyi tetkik etmenizi istiyorum.’ dedi. Trenlerin kalkış ve varış saatlerini tercüme ettirdi. Bunlar hep değişik ve karmaşık rakamlardı. Mesela kalkış saati 18:18'di, 21:35'ti. Varışlar da hep öyleydi. 12:46, 9:27 gibi… On sekiz dakika cezalı arkadaşımız bu minval üzere uzayan rakamları görünce hocaya dedi ki: ‘Bakınız işte burada Avrupalı kafanın mantıksızlığı açıkça görünüyor. Ne demek yani 18 geçeler, 12 geçeler, 36 geçeler… Şuna üç buçuk, dört buçuk deseniz olmaz mı? Hiç olmazsa, çeyrek geçe deseniz de akılda kalacak bir sayı ve saat olsa.. Yaşlı Alman’ın yüzünde belli belirsiz bir tebessüm gezindi ve bakışlarından söyletmek istediği düşünceyi yakalamış olduğu belli oldu. ‘Bana bakın! ’dedi. ‘Kendinize hakaret etmeyin. Çünkü bu tarifenin böyle düzenlenmiş olması, Avrupalı kafa’nın mantıksızlığı değil. Müslüman kafa’nın tutarlılığıdır. Çünkü biz, zamanı kullanmayı ve değerlendirmeyi Müslümanlardan öğrenmişizdir. İşte bu tren tarifesi de aynı anlayışın güzel bir örneğidir. Bizler hayret ve şaşkınlıkla ona bakarken hoca şöyle devam etti: Siz Müslümanların ibadetlerinde yer önemli değildir. Dünyanın her yerinde ibadet edilebilir. Ama zaman çok önemlidir. Çünkü her ibadetin kendine ait bir vakti vardır. Hatta bu vakit, ibadetin şartıdır. Yani vakitsiz ibadet, ifa edilmiş sayılmaz. İbadetlerin vakitleri de bizim tren tarifesi gibi, hep böyle 18, 17, 13, 10, 09 geçelerdir. Üstelik bu saatler de devamlı değişir. Bugün sabah namazını 07:21'e kadar kılabilirsiniz, ama yarın 7:22'ye kadar kılabilirsiniz. 23 geçe olmaz. Sadece namaz böyle değildir. Oruca başlama ve bitirme saatleri de böyledir. Üstelik bu ince hesaba dayanan saatler, her gün değişmektedir. Böylece de Müslümanlar, her gün değişmekte olan zamana karşı uyanık durmakta, zamanın kıymetini anlamakta ve onu iyi değerlendirmek üzere hazırlanmaktadırlar. İbadetlerini yapan bir Müslüman, her gün değişen dakikalara ayak uydurmaya ve dakikaları değerlendirerek yaşamaya mecburdur. Bizim zamana bakışımızın ilham kaynağı Müslümanlardır…’ Yaşlı Alman Hoca, ‘Çıkabilirsiniz.’ dediği zaman, hepimiz tarifi imkansız bir mahcubiyet içindeydik.”

“Fikrî çalışmalar için, aynı saatlerde devamlı ve düzenli bir surette, günde iki üç saat bile yeterlidir. Büyük İslam filozofu İbn-i Sînâ, dünyaca meşhur olan Kitâbu-ş-Şifâ’sını, her gün, sabah namazından sonra Bağdat’taki bir camiin büyük kandili altında oturarak, kuşluk vaktine kadar, yani takriben iki saat çalışmak suretiyle vücuda getirmiştir. Meşhur İngiliz düşünürü Spencer, muazzam eserlerini, günde iki saat çalışarak yazmıştır. Her sene bin, bin iki yüz sahifelik eser veren Fransız edibi Emile Zola’ya bu başarısının sırrını sormuşlar, ‘Her gün yalnız üç saat çalışır ve yazarım.’ demiş.”